Geschiedenis van de stukken: de Toren

Eén van de vier legereenheden van Chaturanga – volgens de meesten de oorsprong van ons modern schaakspel – zijn de strijdwagens. Als je het huidige schaakspel bekijkt, dan zou je weleens kunnen raar opkijken dat dit onze huidige Toren is geworden. Om maar te zwijgen over het feit dat de Engelsen er de term Rook voor gebruiken, gelijkaardig aan onze Nederlandstalige “rokeren” (die dan op zijn beurt van het Frans “roquer” komt). En net dan doen de Engelstaligen moeilijk, want zij noemen die zet uiteraard “to castle”/”castling”, wat dan weer meer op (een toren van) een kasteel doet denken. Er zijn zelfs landen die het een olifant noemen, terwijl dit eigenlijk de oorsprong van een ander stuk is. En dan zwijgen we over de paar landen die er een boot of zelfs een kanon van gemaakt hebben …

Hoe zit dat allemaal in elkaar?

Noemde men het stuk in het origineel Indisch spel nog “ratha” (Indisch voor strijdwagen), dan werd dat door de Persen omgevormd naar “rukh” (Perzisch voor strijdwagen). En zo hebben we al meteen één mysterie opgelost, namelijk de benaming “Rook” in het Engels (maar ook “Hrókur” in het IJslands).

Maar hoe komen we dan aan een Toren? Wel, hier zijn er verschillende meningen. De eerste mogelijkheid is die Indische “ratha”, die ook vandaag nog wordt gebruikt als tempelwagen. Met een beetje fantasie kun je er inderdaad een “toren” inzien. Maar aangezien ze eerder gebruikt worden in religie en niet in strijd, is er twijfel.

Een tweede mogelijkheid is dat van de krijgsolifanten waarop een constructie was die zou kunnen doen denken aan een toren, zeker als je de olifant zelf even wegdenkt. Hier is er ook twijfel, want de krijgsolifanten zijn eigenlijk de oorsprong van een ander stuk. Maar het verklaart wel waarom sommige Oosterse landen de huidige Toren wel een “olifant” noemen en waarom er stukken bestaan die de Toren als een krijgsolifant voorstellen.

De derde mogelijkheid is de verbastering van de “rukh” (of Rook) naar het Italiaanse “rocca”, wat steen of vestingwerk betekent. Hier moeten we ook niet teveel verbeelding gebruiken om dan te geraken aan een kasteel of een toren van het kasteel, zeker als je bijvoorbeeld Rocca Sanvitale ziet in Parma.

Het kanon, zoals de Toren in sommige Baltische staten wordt genoemd, is dan waarschijnlijk ook hieraan verwant. Gek genoeg bestaat er in een variant van schaken in China, genoemd Xiangqi, die dan wel een stuk heeft die een kanon heet en die gelijkaardig beweegt als onze Toren. Alleen hoe een stuk gepakt wordt verloopt anders, want hier moet het kanon over een ander stuk springen om het stuk erachter te slaan.

De laatste veelvoorkomende benaming is dat van een boot. Niemand lijkt zeker te zijn van de oorsprong van deze (toch vreemde) benaming. Sommigen denken aan het feit dat het stuk in Arabische landen als een V werd voorgesteld, wat dan gelijkt op de boeg van een schip. Anderen zeggen dat de rechte lijnen doen denken aan rivieren, waarop enkel boten kunnen varen. Ook wordt gezegd dat een boot in het leger gebruikelijker was dan een strijdwagen in de landen die het stuk een boot noemen. De laatste, maar minst waarschijnlijke theorie, is dat er gewoon een vertalingsfout is gebeurd, een Roka is in het Sanskrit namelijk een boot en zo zouden onder andere de Russen het stuk beginnen noemen.

In ieder geval is hier in westen de term Toren (of aanverwante versterking of kasteel) het meest in gebruik. Alleen Engeland en IJsland gebruiken (een variant van) rook en in de Balkan is het een kanon.

Wat helemaal niet veranderd is in de jaren is de manier waarop de Toren (of de strijdwagen, olifant, kanon of boot) zich verplaatst: horizontaal of verticaal in één rechte lijn. En dat is best wat, want in een volgend artikel over de geschiedenis van de schaakstukken gaan we ontdekken dat dit zeker niet zo was bij alle stukken.